प्रभंजन = बळाच्या जोरावर मोठ विनाश घडवून आणू शकतो असा.
या दोन ओळींत मारुतीचे आईवडील कोण, त्याची शरीरयष्टी कशी आहे, त्याचे बळ किती मोठे आहे, देव असलेल्या रामाचा भक्त म्हणून नव्हे तर राजा असलेल्या रामाचा एक अधिकारी म्हणून त्याचे काय महत्त्व आहे, त्याचा स्वभाव कसा आहे अशी माहिती आपल्याला मिळते.
महाबळी प्राणदाता सकळां ऊठवी बळें
महाबळी = प्रचंड बलवान
प्राणदाता = प्राण देणारा. हा उल्लेख संजीवनी मुळी आणून लक्ष्मणाचा जीव वाचवल्याच्या प्रसंगाशी निगडित आहे.
सकळां ऊठवी बळें = जो आपल्या बळाच्या जोरावर सगळ्यांना उठवतो = हादरवून सोडतो.
सौख्यकारी दुःखहारी दूत वैष्णवदायका
सौख्यकारी = सुख देणारा
दुःखहारी = दुःखाचा नाश करणारा
दूत = रामाचा दूत. याविषयी सविस्तर आधी सांगितलेच आहे.
वैष्णवदायका = राम हा विष्णूचा अवतार = वैष्णव. मारुतीच्या उपासनेने त्याचा स्वामी असलेल्या रामाचीही कृपा प्राप्त होते अशी धार्मिक श्रद्धा आहे. वैष्णवदायक चा अर्थ इथे “विष्णूचा अवतार असलेल्या रामाची कृपा मिळवून देणारा” असा होतो.
दिनानाथा हरीरूपा सुंदरा जगदंतरा
दिनानाथा = दीनानाथ असा मूळ शब्द. वृत्ताच्या सोयीसाठी दिनानाथ असा केला आहे. अर्थ – गोरगरिबांचा, दीन भक्तांचा वाली.
हरीरूपा = हरी = विष्णू = राम. त्या रामाचेच जणू एक रूप मारुती आहे अशी कल्पना केली आहे.
सुंदरा = सुंदर, देखणा (पुरुषाचे शरीर सौष्ठवपूर्ण, कमावलेले असले म्हणजे तो देखणा असतो हा संकेत इथे महत्त्वाचा आहे. मारुतीचे शरीर बळकट पिळदार होते असे सांगायचे आहे. )
जगदंतरा = जगदंतर म्हणजे परलोक. मारुती पारलौकीक आहे असे म्हणायचे आहे.
पातालदेवताहंता भव्य सिंदूरलेपना
पातालदेवताहंता = पाताळातल्या दुष्ट शक्तींचा विनाश करणारा
भव्य = देहाने भव्य
सिंदूरलेपना = सर्वांगाला शेंदराचा लेप दिलेला. मारुतीच्या मूर्तीला शेंदूर लावतात. म्हणून असे म्हटले आहे.
लोकनाथा जगन्नाथा प्राणनाथा पुरातना
लोकनाथा = नाथ म्हणजे आश्रयदाता, पालक. लोक म्हणजे जग. जगाचा पालक
जगन्नाथा = जगाचा पालक
प्राणनाथा = प्राणांचा म्हणजे जीवनाचा रक्षक. बलवान निरोगी शरीर दीर्घायू होते. आणि शरीर बलवान होण्यासाठी मारुतीची पूजा करावी हा संदर्भ इथे लक्षात ठेवावा.
पुरातना = पुरातन म्हणजे प्राचीन. हनुमान प्राचीन काळापासून आजतागायत अस्तित्वात आहे अशी श्रद्धा आहे. तो चिरंजीव = अमर आहे असे मानले जाते. त्या संदर्भात त्याला प्राचीन म्हटले आहे.
पुण्यवंता पुण्यशीला पावना परितोषका
पुण्यवंता = पुण्यवान
पुण्यशीला = ज्याचे नित्य वर्तन हे पुण्यकर्मच असते असा.
पावना = पवित्र
परितोषका = आनंददायक
ध्वजांगे उचली बाहो आवेशे लोटला पुढे
ध्वजांगे = ध्वजाचा एक भाग
उचली = उचलतो
बाहो = बाहूंनी
आवेशे लोटला पुढे = आवेशाने पुढे नेतो.
महाभारतीय युद्धात अर्जुनाच्या रथाच्या ध्वजावर हनुमान होता. त्याने आपल्या बाहुबलाने अर्जुनाचा रथ मोठ्या आवेशाने पुढे पुढे नेला, अर्जुनाच्या विजयात मोठ वाटा उचलला असा संदर्भ आहे.
काळाग्नी काळरुद्राग्नी देखता कापती भयें
मारुतिला पाहून, काळ (मृत्यू)रूपी अग्नी, काळाचा (समय)रौद्र म्हणजे भयंकर अग्नी देखील भीतीने चळचळा कापू लागला. मृत्यू, समय कुणाला घाबरत नाही, ते अवध्य, अनिर्बंध आहेत अशी श्रद्धा आहे. पण मारुतीच्या बलापुढे त्यांनाही भीती वाटते.
ब्रह्मांड माइले नेणू आवळे दंतपंगती
माइले = मावले
नेणू = नयनांत, डोळ्यांत
मारुतिच्या डोळ्यांत सारे ब्रह्मांड मावले आहे. तो रागाने दात ओठ खात आहे.
नेत्राग्नी चालिल्या ज्वाळा भृकुटी ताठिल्या बळें
त्याच्या डोळ्यांतून रागाच्या ज्वाला जणू बाहेर पडत आहेत.
भृकुटी = भुवया. मोठ्या आवेशाने भुवया ताणून रागाने तो पाहत आहे. (अशा भयंकर रूपामुळेच काळ त्याला घाबरला आहे. )
पुच्छ ते मुरडिले माथां किरिटीं कुंडले बरी
त्याने शेपूट फुलारले आहे, माथ्यावर मुकुट आणि कानात सुंदर कुंडले आहेत.
सुवर्ण कटी कासोटी घंटा किंकिण नागरा
कमरेला सोन्याची कासोटी (अधोवस्त्र) बांधलेली आहे. त्यावर त्याचा कडदोरा आपटून मंजुळ घंटानादासारखा अवाज येतो आहे.
ठका रे पर्वता ऐसा, नेटका सडपातळू
असा हनुमान पर्वतासारखा उभा ठाकलेला आहे. तो शरीराने बांधेसूद, सडपातळ आहे.
चपळांग पाहता मोठे महाविद्युल्लतेपरी
चपळांग = शेपूट. त्याची शेपूट मोठी आहे आणि विजेसारखी चपळ आहे. (हिच्याच जोरावर त्याने लंका दहन केले. )
कोटिच्या कोटी उड्डाणे झेपावे उत्तरेकडे
कोटिच्या कोटी = मोठे, प्रचंड
मोठे उड्डाण घेऊन हनुमान उत्तर दिशेला झेपावला.
मंदाद्रिसारिखा द्रोणू क्रोधें उत्पाटिला बळें
त्याने मंदार पर्वतासारखा प्रचंड द्रोण पर्वत क्रोधाने मुळासकट उपटून काढला.
आणिला मागुती नेला आला गेला मनोगती
तो पर्वत त्याने (लंकेच्या युद्धभूमीवर) आणला आणि परतही नेला. हा प्रवास त्याने मनाच्या प्रचंड वेगाने केला.
मनासी टाकिले मागे गतिसी तुळणा नसे
खरे तर वेगाच्या बाबतीत त्याने मनालाही मागे टाकले.
संजीवनी मुळी ज्यावर सापडते तो द्रोणागिरी लक्ष्मणाचा जीव वाचवण्यासाठी हनुमानाने लंकेला उचलून आणला या घटनेचा हा सगळा संदर्भ आहे. मनाचा प्रवासाचा वेग सर्वात जास्त मानला जातो. त्या मनालाही मागे टाकणार्‍या वेगाने हनुमानाने हे काम केले आणि त्यामुळेच लक्ष्मणाचे प्राण वाचले. अक्खा पर्वत उचलून आणणे आणि अशा प्रचंड वेगाने प्रवास करणे यासाठी आवश्यक असलेले बळ हनुमानाजवळ होते त्या बळाची ही स्तुती आहे.
अणुपासोनी ब्रह्मांडाएवढा होत जातसे
हनुमानाला अष्टसिद्धी प्राप्त होत्या. त्यातल्या दोन सिद्धींचा हा उल्लेख आहे.
अणिमा = अणुएवढा लहान देह करता येणे, महिमा = आपल्या इच्छेनुसार मोठ्यात मोठा आकार धारण करता येणे. येथे हनुमान अगदी अणुपासून ते संपूर्ण ब्रह्मांडाएवढा मोठा हूउ शकत असे असे वर्णन आहे. त्याने अणुरूप धारण करून अशोकवाटिकेत सीतेजवळ जाण्यात यश मिळवले आणि महाकाय रूप धारण करून समुद्रातील राक्षसीचा वध केला ह्यासारख्या कथांमध्ये त्याने या सिद्धीचा वापर केल्याचे उल्लेख सापडतात.
ब्रह्मांडाभोवते वेढे वज्रपुच्छें करू शके
आपल्या वज्रासारख्या सामर्थ्यवान शेपटाने तो अक्ख्या ब्रह्मांडाभोवती वेढे घालू शकतो एवढे प्रचंड रूप तो धारण करू शकतो.
तयासी तुळणा कोठे मेरुमांदार धाकुटे
हनुमानाशी कोणाशी तुलनाच होऊ